Raport Aleksandra Rożnieckiego

Raport Aleksandra Rożnieckiego z lustracji zakładów miedzianogórskich odbytej latem 1789 r.

 In Julio[1] 1789 R

Rapport

Z Lustracyi Fabryki Miedzianogorskiey JKmci[2]

 Rapport uczyniony Nayiaśnieyszemu Panu o stanie teraźniejszym Fabryki Mineralney Nakładem JKr Mci utrzymywaney w Miedzianey Gorze oraz y Projekt przekładaiący ulepszenia niektórych Artykułow teyże fabryki ułożone y spisane na Gruncie Diebus Junii[3] 1789 Roku.

W przeciągu trzechletniey Administracyi JO Xięcia Imci Szembeka Biskupa Płockiego a Dyrekcyi Generalney JW Pana Soldenhoffa Generał Majora przybyły w Fabryce niżey opisane budynki:

1mo Budynek ktorego mury tylko były dawniey postawione został pod czas administracyi dokończony poprzez dodatek Dachu gontowego, Komina, Drzwiow, Okiennic y innych podobnych szczegulności. Ten budynek w Miedzianey Gorze położony zamyka w murach swoich (a.) Stancya Dozorcy[4] Huty Miedzianogorskiey (b.) Warzelnia Koperwas[5] y Hałonu[6] z czterema Kociołkami Ołowianemi razem wzięte wynoszącemi miary w świetle 4 łokcie[7] długości 3 łokcie szerokości a puł łokcia głębokości y z 4. Korytami drewnianemi do teyże Warzelni należącemi (c.) Browarek piwny (d.) Gorzelnia i (e.) nad Gorzelnią i Stancyą pod Literą (a.) wymienioną Górę zamykaną służącą za skład zboża.

2do Szopa w słupy dębowe stawiona bez ścian z górą zamykaną, na którey skład siana dla koni fabrycznych. Ta szopa przykryta dachem gontowym służy za wozownię dla Powozów Fabrycznych.

3tio Trzy chałupy dla Górnikow Cudzoziemcow i Rzemieślnikow dla pomieszkania wystawione.

4to Płoczki[8] mechaniczne we wsi Niewachlowie zbudowane przez Pana Bergmistrza[9] Kolbaniego podług plansy znayduiącey się w Xiędze Mineralogiczney Deliusza. Tych płoczek z drzewa sosnowego wystawionych istotnieysze części są: 1mo Koło wodne na Wale swoim osadzone pompujące wodę, podnoszące stępory[10] i daiące ruch tarczom wiszącym. 2do Rząd Stęporów tłuczących Kruszec[11] na drobny Proszek. 3tio Pompa leiąca wodę rynnami pod Stępory i na tarczany. 4to Cztery tarczany wiszące spadzisto wzdłuż na ktorych z potłuczonego na miałki Proszek Kruszcu ołowianego woda płytko spadaiąca wyłącza y wynosi cząstki obce mnieyszą wagę od Kruszcu maiące. 5to Rynny czyli raczey Żanety z balow sosnowych zrobione, w ktorych osiada proszek Kruszcowy wyniesiony z wody z pod Stąporów. Za pomocą tych Płoczek Mechanicznych doskonale zrobionych wychodzi na pożytek kruszec ołowiany gdyby [był ?] najuboższy. Ich skutkiem iest wynalazek i przysposobienie Gleyty[12] w składzie fabrycznym znayduiącey się in Summo Cetnarów 400. Gleyta od Garcarzów nazwana Szkliwem iest to proszek ołowiany, którym Garcarze posypuią gatunki roboty swey za pomocą Ognia y roztopionego proszku tegoż ołowianego maiące być przyozdobione i zmocnione polewą.

5to Skład czyli Magazyn na Gleyte zbudowany z drzewa sosnowego dachem gontowym pokryty. W tymże Magazynie iest y pomieszkanie zrobione dla Pisarza dozór maiącego w Hucie Niewachlowskiey.

6to Upust obszerny przy Stawie Niewachlowskim wcale nowy y z grubego drzewa trwale zbudowany.

7mo Szopa z rusztami murowanemi w Niewachlowie na prażenie [Lechu ?] to iest pierwszego Produktu z roztopionych Kruszców Miedzianych Siarczystych pochodzącego a druga w Miedzianey Gorze na prażenie gliny wydaiącey Koperwas y Hałun obie dachem gontowym pokryte.

8vo Młynek nowo zbudowany na ustroniu wsi Niewachlowa zwany Jarząbek.

9no Na Szczukowskich Gorkach chałupa dla Górnika prowadzącego roboty na tychże Górkach ołowiankę wydaiących.

Oprocz wystawienia zwyż wyliczonych nowych Budynków, tak Miedzianogorska iak i Niewachlowska Huta Kowalicka[13] i wszelkie inne budynki, Statki[14] i narzędzia fabryczne dawnieyszym inwentarzem opisane w zupełności i doskonałości swey przez czas trzyletni Administracji IO Xcia Imci Biskupa Płockiego aż na dzisiejszy dzień przez JW P Dyrektora Generalnego teyże Fabryki utrzymywane zostały.

Roboty podziemne na trzech mieyscach oznaczonych na Mappie, zwłaszcza w Miedzianey Gorze na Kolejowce y na Szczukowskich Górkach, górnicy cudzoziemscy i polacy dzien y noc odbywali i odbywaią.

W Miedzianey Gorze przebrawszy się zupełnie przez stare roboty i rozsadziwszy prochem 14 sążni[15] opoki wapiennej doszli w nowym i nietykanym polu położonym na zachód, żyły obfitey w Kruszec miedziany iako poznać można z Probek przywiezionych z mieysca. Jeden z tych Punktów prowadzi Górników wgłąb wynosząc iuż 30. i kilka sążni Głębokości i wydaiąc Kruszec w miedz y srebro obfitszy od Kruszców powyżey dotąd nachodzonych. Trzy zaś inne punkta ciągną się w dyrekcyi[16] Horyzontalney, którey długości całkowitey określić nikt niepotrafi, gdyż na Świecie nie ma doświadczeń niezawodnych w tey mierze.

Kruszce miedziane dobyte z tych 4. punktów dzielić się daią na 3. szczegulniejsze gatunki, zwłaszcza na Kruszec w bryłach twardych, złożonych z Miedzianki szklistey lazurowey zieloney i ceglastey, na kruszec drobny płokalny y na Kruszec w czarney glinie leżący. Srebra łotuw od 6. do 25. w Cetnarze iednym Kruszcu zawieraiący.

Widok teraźnieyszy pomienioney żyły Kruszcowey odkrytey w szybie So Stanisława na 4. punktach, z których naygłębszy wziął nazwisko Szyby So Alexandra zdaie się obiecywać nie tylko zapas obfity i wystarczaiący Kruszcu miedzianego na potrzebę Pieca topielnego ciągle idącego ale nawet i bogatszy cokolwiek w miedź i srebro od dawniey dobywanych kruszców.

W teyże Miedzianey Górze znayduie się też warstwa nieprzebrana gliny czarney, wydaiącey po przeprażeniu Koperwas i hałun, a w Szybie dawniejszym czyli pierwszym So Stanisława iest Galman[17] dotąd nieobrocony ieszcze na żaden pożytek.

Na Koleiowce mieyscu Kruszcowym drugim urobionych iest szybów 3. pomiędzy dawnemi zrobami powierzchownemi [….cem ?] odkrycia głownieyszey tam [znaydować ?] się powinney żyły ołowianey, która znaleźć dotąd ieszcze nie udała się, a po którey należałoby się spodziewać, iż będzie składem ołowianki wartości znaczney gdyż powierzchowne na tym mieiscu dawne zroby kilka tysięcy [krot ?] okazują długości. Głębokość zaś tego mieysca że w dawnym czasie nie była ruszana, twierdzić można śmiele, gruntując zdanie takowe na znajomości dawnieyszej niedoskonałości ludzkiey w umieiętności i sposobach Gornictwa. Tymczasem z promyków[18] postronnych, i z zaniedbanego w dawnych czasach drobiazgu Kruszcowego powraca się część znacznieysza Kosztu łożonego na te robote maiącą za cel sprawiedliwy wynalezienie głównieyszey w tym mieyscu ukrytey żyły ołowianey.

Aby koszt łożony na tę robotę powiększey części wracał się, approbował JM Pan Dyrektor Miedzianogorski generalny zaprojektowaną przez P. Berkmistrza Kolbaniego płoczkę ręczną, którey dokonczenie w tych dniach nastąpiło i proba pożądanego skutku okazała się, gdy za iey pomocą z drobiazgów owych zaniedbanych niegdyś wypłukało się przez 4. dni przy niedostatku nawet wody koło 3. Cetnarów Kruszcu ołowianego znaczniejszych Pomyków ołowianki dobywaiącey się na Koleiówce w tym mieyscu przypada okazać probkę.

Trzecie nakoniec mieysce dostarczaiace Kruszec do fabryki Mineralney JKr Mci opisane tu przypada: to iest Szczukowskie Gorki. Iest to właśnie to mieysce, na którym dawniey Gornicy niewybierali skały piaskowey nabitey ołowianką, z którey wyżey wspomniane Cetnarów[19] 400. Gleyty płoczki mechaniczne Niewachlowskie iuż zrobiły i którey zapas znayduie się ieszcze znaczny częścią iuż dobyty z szybow a częścią ieszcze stojący w Galeryach podziemnych. Dawni Gornicy nazywali ten Kruszec słowem Kiż i mieli go za niepożyteczny minerał, ponieważ nieznali płoczkow Mechanicznych rozłączać mogących Kruszec od Skały, ani niewiedzieli sposobu dobierania takowych gatunków Kruszcu, których ieden drugiemu ułatwia płynność w Piecu topielnym.

W probkach tego Kruszcu ołowianego postrzedz można dwojaki gatunek: ieden więcey ma ołowianki białey, a drugi więcey ołowianki czarney, czyli raczey siarczysty. Na tym postrzeżeniu polega dyspozycya uczyniona Gornikom aby każdy gatunek osobno dobierali. Z pierwszego robią Gleytę, drugi zaś to iest siarczysty gatunek przerabia się na ołów.

[…]

A więc okazuie się sposob przysposobienia na Rok Produktow łatwo sprzedażnych za Złotych                                                                                                                 117.350

Kładę, iż [nie ?] więcey iak dotąd kosztowałoby na Rok utrzymywanie Fabryki teyże

                                                                                                            Złt        60.000

zostałoby przecie czystego Zysku na Rok                                            Złt        57350

Nierachuiąc za nic Perceptę Vitryolu[20].

Ten zysk ieżeli Nayiaśnieyszy Pan ułatwić zechce, raczy –

1mo Niewypuścić z opieki swey szczegulnieyszey Fabryki Mineralney Miedzianogorskiey, wszakże gdyby zawada iaka głownieysza zdarzyła się Jey, zawsze byłaby ucieczka ostatnia do Nayiaśnieyszego Pana. Kommisarz Jego Skarbowy a nie Kto inny niech więc w pewny czas lustruie stan teyże fabryki, dla dopilnowanie w niey iak naylepszego porządku.

2do Nakaże Nayiaśnieyszy Pan aby sposób wyłączenia srebra czyli to przez amalgamacyą czyli iaką inną pomocą był wynaleziony.

3tio Przyda Nayiasnieyszy Pan JM Panu Dyrektorowi Generalnemu osobę sposobną a wierną do ułatwienia sprzedaży Produktów Fabrycznych, dosyć iest Pracy dla iedney osoby gdy ściśle dopilnuie wszystkich czynności zachodzących koło przysposobienia Produktow Fabrycznych, a inne i nie mniey obszerne iest zatrudnienie w ułatwieniu sprzedaży Produktów wynoszących w rok Summę Złotych 117 000 z okładem, a być może y większą, że dotąd takowy osoby niebyło przy Fabryce Produkta iey niemal wszystkie zostały w magazynie.

4to Szczukowskie Góry, lubo w Niewachlowskich Gruntach położone niebyły dane Kontraktem Emphiteutycznym[21] Miedzianogurskiey Fabryce mogłby więc Biskup Krakowski zabronić z nich wybierania minerałów, na którego użytku Fabryka JKMci Mineralna słusznie funduie część znaczną Intraty przyszłey. Aby więc te Góry do Fabryki pomienioney przyłączone zostały trzeba będzie postarać się. Jest na nich 7 chłopów osiadłych. W. [?] przedtym należały do Niewachlowa.

5to Trzebaby ieszcze dostać Kontraktu Emphiteutycznego na wioskę graniczącą z Miedzianą Gorą nazwaną Kosztumłoty[22] należącą do Seminarium Kieleckiego Intraty roczney mieć mogącą koło 7000 zł. Ta Wieś przyniosłaby Fabryce nayistotnieyszą pomoc, to iest 60 z okładem ludzi do roboty. Dwa stawy z wodą donośną, któraby Hutę nawet Niewachlowską znacznie pokrzepić mogła y Las z obszernemi Granicami.

6to Niepozwoli N.P. aby Propinacya[23] Komu inszemu była puszczona lecz aby przy Jejmć Pani Generałowej została. Kto obcy byłby przyczyną bałamuctwa Gornikow y Robotnikow Jejmć Pani Generałowa zaś, ktorey JWże Biskup na trzy lata pomienioną Propinacyą puścił utrzymuie w tey mierze porządek zgadzaiący się z powinnościami Gornikow y Robotnikow Fabrycznych niedozwalaiąc im ani zadłużać się ani dłużey w Karczmach wieczorem bawić iak do Godziny 10.

7mo Ponieważ JW. Dyrektor Generalny Fabryki Mineralney przez nieodebranie pieniędzy z Warszawy własney gotowizny wyłożył przeszło 12000 Złotych, prosić zapewne będzie o wypłacenie tey zaległości y o przesyłanie mu regularnieysze Percepty przyszłey.

8vo Kaplicę mieć w Miedzianey Gorze życzą sobie wszyscy tamteysi Ludzie Fabryczni a gdy do przystawienia pierwszey potrzeby Materyałow przyłożyć się ofiarnie mało co nad 200 zbudowanie tey Kaplicy kosztowałoby.

 

Delegowany w komissyi Ekonomiczney JKr Mci Komissarz do zlustrowania Fabryki Miedzianogurskiey ten Rapport oddaiący podpisuię

                                   Alexander Rożniecki

 

(manuskrypt – Biblioteka Książąt Czartoryskich, Muzeum Narodowe w Krakowie)

[1] In Julio (łac.) – w lipcu.
[2] JkMci – jego królewskiej mości.
[3] Diebus Junii (łac.) – w dniach czerwca.
[4] Dozorca – tu: zarządca.
[5] Koperwas – uwodniony siarczan miedzi.
[6] Hałon – ałun, siarczan glinowo-potasowy.
[7] Łokieć – 59,6 cm.
[8] Płuczka – urządzenie do wzbogacania rudy poprzez płukanie urobku w strumieniu wodnym.
[9] Bergmistrz – kierownik zakładu górniczego (kopalni).
[10] Stępor – rodzaj młota: tłuk, pobijak.
[11] Kruszec – ruda metalu nieżelaznego.
[12] Glejta – tlenek ołowiu.
[13] lub „Kowalicha”.
[14] Statki – tu: sprzęty, naczynia.
[15] Sążeń – 1,79 m.
[16] Dyrekcja – tu: kierunek.
[17] Galman – ruda cynku zbudowana głównie z minerałów węglanowych i krzemianowych tego metalu oraz tlenków żelaza.
[18] Promyk – żyła rudna.
[19] Cetnar – 64,8 kg (zgodnie z jego przedrozbiorową miarą).
[20] Witriol – kwas siarkowy lub uwodniony siarczan miedzi („witriol miedziowy”).
[21] Emfitetyczny – dzierżawny.
[22] Kosztumłoty – Kostomłoty.
[23] Propinacja – prawo wyłączności sprzedaży alkoholu.