Świadectwa przeszłości

Przewaga skał ilastych w miedzianogórskiej strefie złożowej powoduje, iż podziemne wyrobiska kopalń w większości nie istnieją, zostały bowiem zacisnięte plastycznymi skałami otoczenia. Wszystkie szyby kopalń w Miedzianej Górze i na wzgórzu Ławęczna zawalily się lub zostały zasypane. Jednak kilkuwiekowa eksploatacja polimetalicznych rud pozostawiła po sobie hałdy oraz zagłębienia (leje) w miejscach szybów. Kształty i rozmiary tych form są zróżnicowane, co wynika ze stosowania odmiennych technik wydobycia w różnych okresach eksploatacji złoża. Na pierwotny kształt wielu śladów górnictwa nakładają się ponadto późniejsze zmiany związane z niegórniczą działalnością człowieka, np. z rozbudową wsi czy gospodarką rolną. Rożne typy śladów górnictwa miedzianogórskiego zachowanych we współczesnej rzeźbie terenu prezentuje rycina 15.

Ryc. 15.

Ryc. 15. Typowe przykłady powierzchniowych pozostałości historycznego górnictwa na terenie Miedzianej Góry i wzgórza Ławęczna (objaśnienia cyfr rzymskich w tekście).

 Najbardziej charakterystycznymi formami rzeźby terenu, które powstały w wyniku działalności górniczej są leje szybowe o kształcie odwróconego stożka i średnicy 4-16 m. Hałdy otaczające takie leje mają kształt nasypu o wysokości około lub ponad 2 m, płaskiej, poziomej górnej powierzchni i stromych skarpach (ryc. 15, typ. I).

 

Szyb Stanisław

Lej szybu „Stanisław”, największy na terenie Miedzianej Góry – niestety – zasypywany śmieciami; pomnik przyrody nieożywionej od 1987 roku. Stan z 2003 r. Ryc 15, typ I. GPS 50°56’5.14″N, 20°33’21.08″E

W pojedynczych przypadkach hałdom takim nie towarzyszą leje szybowe, które zostały całkowicie zasypane. Kształt i wielkość lejów sugeruje znaczną głębokość szybów, natomiast wielkość hałd wskazuje na ich powstanie w wyniku eksploatacji systemem filarowym (prowadzącej do wybrania materiału o dużej objętości). Obiekty te stanowią więc pozostałości eksploatacji dziewiętnastowiecznej, ewentualnie z końca XVIII wieku i poszukiwań dwudziestowiecznych i można je identyfikować z wyrobiskami zaznaczonymi na starych planach górniczych. Szyb „Stanisław” (1977-2018)

Szby Barbara

Lej zapadliskowy i hałda szybu „Barbara” na wsch. zboczu Góry Kaplicznej. Stan 2006, 2018. Ryc 15, typ I. GPS 50°56’02.5″N 20°33’40.9″E

Do najbardziej typowych przykładów takich form należy lej przy szybie „Stanisław” odbudowywanym jeszcze w połowie XX wieku, hałdy przy dziewiętnastowiecznych szybach „Franciszek”  i „Barbara”  a także pozostałości „Szybu Austriackiego II”.

Niewielki lej szybowy otoczony pierścieniem hałdy, zarośnięty lasem na wzgórzu Ławęczna. Ryc. 15, typ. II. GPS 50°56’21.5″N 20°32’06.7″E

 Oprócz dużych hałd i zapadlisk, na polach górniczych zachowały się obiekty o mniejszych rozmiarach i nieco odmiennych kształtach. Są to zagłębienia o średnicy 3-8 m, głębokości 1-3 m i najczęściej zaokrąglonym dnie. Zagłębieniom towarzyszą zwałowiska mające najczęściej kształt niewysokiego wału otaczającego pierścieniem zagłębienie (ryc. 15, typ. II, fot.). Opisywane formy stanowią ślady eksploatacji prowadzonej systemem wieloszybikowym, a więc górnictwa kruszcowego (rud miedzi i cynku) starszego niż dziewiętnastowieczne, ewentualnie pozostałości płytkiej eksploatacji rud limonitowych czapy żelazistej.

Szyb Franciszek

Hałda szybu „Franciszek”. Dom stoi w miejscu dawnego szybu. Stan z 2003 r. Ryc 15, typ I. GPS 50°56’00.8″N 20°33’28.8″E

Szyb Austriacki II

Lej zapadliskowy „Szybu Austriackiego II”, pomnik przyrody nieożywionej od 1987 roku. Ryc 15, typ I. GPS 50°56’01.5″N 20°33’19.0″E

Szyb Austriacki II

Widok od południa (porośniętej drzewami) hałdy szybu „Austriackiego II”. GPS 50°55’59.9″N 20°33’18.1″E

W obrębie pól górniczych wzgórza Ławęczno obok ewidentnych śladów górnictwa występują także dość licznie niewielkie (o średnicy 3-4 m) zagłębienia, niekiedy stożkowate, którym nie towarzyszą zwałowiska (ryc. 15, typ III, fot.). Na obu polach górniczych – w Miedzianej Górze i na Ławęcznej nieliczne natomiast są większe nieregularne zagłębienia pozbawione hałd lub formy wypukłe, przypominające hałdy, lecz pozbawione lejów (ryc. 15, typ. IV).

Szyb Austriacki I

Stawek w miejscu „Szybu Austriackiego I. Stan w 2002 r. GPS 50°56’00.1″N 20°33’55.0″E

Są wśród tych zagłębień na pewno leje zapadliskowe powstałe w miejscach zawałów szybów lub innych podziemnych wyrobisk górniczych. Do takich należy na przykład stawek w miejscu „Szybu Austriackiego I” w Miedzianej Górze. Mogą to być jednak również ślady odkrywkowej eksploatacji glin lub żwirów albo innej działalności człowieka. Pochodzenie form wypukłych (wzgórków) wyjaśnić można badając materiał, z którego są zbudowane, który jest charakterystyczny, gdy są to np. hałdy kopalń lub żużla hutniczego. Szyb Austriacki I (1977-2012).

Ławęczna

Prawdopodobnie lej szybowy pozbawiony jednak hałdy i zarośnięty lasem na wzgórzu Ławęczna. Ryc. 15, typ III. GPS 50°56’21.5″N 20°32’06.7″E

 Do obiektów o nie zawsze sprecyzowanej genezie należą zagłębienia na stokach wzniesień, które przypominają małe oraz większe zboczowe łomiki skalne (ryc. 15, typ. V, fot.). Zdaniem geologa Z. Rubinowskiego niektóre z nich stanowiły pozostałość szybów górniczych zaznaczonych na planie kopalni miedzianogórskiej z 1782 r. Czym są dla nas te widoczne w rzeźbie terenu pozostałości górnictwa? Są one świadectwem pracy naszych przodków i – jak każda inna materialna pozostałość dawnych epok: kościół, zamek czy drewniana chata – zabytkiem historycznym. Hałdy i leje szybowe stanowią zabytki kultury materialnej, ściślej – techniki górniczej.

Zbocze Kaplicznej

Zarośnięte antropogeniczne zagłębienia, na stoku Góry Kaplicznej w Miedzianej Górze. Ryc. 15, typ. V. GPS 50°56’06.6″N 20°33’22.7″E

Informują o położeniu kopalni, rozlokowaniu szybów łączących podziemne chodniki z powierzchnią, ilości wydobywanego materiału a nawet o technologii eksploatacji, a więc pośrednio o okresie historycznym, w którym się odbywała. Jeśli brak historycznych źródeł pisanych, dawne hałdy i leje są często jedynym dokumentem informującym o wydobyciu. Jeśli zaś takie źródła są – badania zabytków górniczych pozwalają na poszerzenie i zobiektywizowanie informacji zawartych w dokumentach historycznych.

Pole górnicze na wzgórzu Ławęczna

Gracka i korba

W Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu zachowały się narzędzia z kopalni miedzianogórskiej.

W przypadku górnictwa miedzianogórskiego mamy do czynienia z dużą ilością historycznych źródeł pisanych, w tym dawnych planów górniczych. Możliwe jest więc w tym wypadku ich porównanie z materialnymi pozostałościami eksploatacji w terenie, co czyni ze śladów górnictwa miedzianogórskiego obiekt modelowy dla takich – detektywistycznych prawie – poszukiwań i stawia w rzędzie najważniejszych zabytków kultury materialnej w regionie świętokrzyskim.

Kaplica św. Barbary patronki górników, na szczycie Góry Kaplicznej w Miedzianej Górze (obecna murowana, wybudowana została w XIX wieku), 2012 r.

Kaplica św. Barbary

Ryc. 16. Powierzchniowe pozostałości robót górniczych na terenie Miedzianej Góry (stan z 1977 r.) na tle lokalizacji szybów kopalni miedzianogórskich według dawnych planów.

Ryc. 16. Powierzchniowe pozostałości robót górniczych na terenie Miedzianej Góry (stan z 1977 r.) na tle lokalizacji szybów kopalni miedzianogórskich według dawnych planów.